Photobucket had recently changed their policy and now all the images from my 650+ blog posts are disabled. I am slowly editing them by moving my images to my own server at AWS, but it will take time. In case there is a particular old post you want to see the images of, kindly drop me a mail at mizohican@gmail.com and I'll keep that at a high priority. Thank you.

Tuesday, July 29, 2014

Chp 521. Middle East lama thil thleng thlirzauna


Vawiin Eid a ni bawka, heti lam hi kan han ziak ve teh ang. A hmasa berin, vawiin a Mosolman ho eitur sial tak “Haleem” an tih chu tui takin ka ei e. Haleem hi kelsa atanga sawhchiar angreng ve deuh a siam a nia, a tui zia hi chu sawi thiam a har. A chungah hmarcha ro leh bekang han phul leh phei chuan awi awi awi a ni ringawt mai :)



A dawt leh a kan sawi duh chu he article hi Mizo tawnga ka blog vawihnihna chauh a nia, chuvangin ka tawngkam hman leh ziah zawmtur leh zawmlo tur tih vel te hi a diklo nual thei a, chuvangin in hriatthiamna ka rawn ngen lawk e.

Middle East lamah hian tun hma atangin buaina chu a lo chhuak fo tawh a, mahse tunlai bik leh zual hian Egypt a buaina te, Iraq a buaina te, Syria a buaina te, ISIL (The Islamic State of Iraq and the Levant) ho chungchang te leh Israel leh Palestine ho an in tih buai te hi kan lo hmu zing leh zual ta bik a, Mosolman lam ho chanchin hi chuti em em in ka hre ril lo na in Mizo Facebook group hran hran a comment thenkhatte han chhiar hi chuan thil awmzia la hre vaklo hi chu kan la tam angrengin ka hria a, chuvangin ka hriat hriat chu rawn thawh ve kan tum a nge.

Ka sawi tawh angin Mosolman ho topic hi chuti em em in ka hre hnem lova, researcher ka ni lova, Theology lam zir mi pawh ka nilo. Mahse an chanchin hi chu hman atanga news a ka lo chhiar ve thin tawh avangin hriat chu ka nei ve nual a, sawi hmaih emaw hriat dikloh ka neih hlauh chuan min lo correct dawn nia.

A hmasa berin Mosolman ho kan tih te leh keini Kristiante leh Juda hote hi "Abrahamic religion" pawl tiin min ko a, “Abrahama lo pawimawhna sakhua” tihna a ni ber e. Kan Old Testament te leh Juda leh Mosolman ho lehkhabu thianghlim a thu inziakte pawh a in ang nual a ni. Isua Krista erawh keini chuan Pathian Fapa anga kan rin lai in, Judate chuan zawlnei der angin an ngai a, Mosolman hote erawh chuan Isua hi an zawlnei zinga mi angin an ngaih mai bakah nula thianghlim atanga a lo pian leh a rawn la kal leh dawn thu te pawh an ring ve thung a ni. Chuvangin hman a Mizo FB group thenkhata tu emawni rawn post, "Isua Krista chu Mosolman hoten tawngkam bawlhhlawh deuh deuhvin an ko" tih te kha thu diklo hu a ni thei. Mosolman ho hian Isua hi an zah hle a, a hming an sawi rik ringawt pawn a hming tawpah "PBUH" (Peace be upon him) tih a tlangpui chuan an sawi thin a ni.

Tunlai America ramahte stand-up comedian (fiamthu thawhtu) te hian Isua hming hi fiamthu thawh nan te pawh an hmang fova, Kristian “thlir zau” anga an in ngaih vang te pawh a ni mah na, a pawina em em an hrelo. Nimahsela hei hi Mosolman tamtak chuan an ngai theilo hle a, theology lama zir thenkhat sawi danah, "Isua hi chu Kristian ho ai mah in Mosolman ho hian an lo zah zawk a nih hi" tih te pawh hian ngaihtuahna chu a ti kal thui ve hle chuan ka hria.

Tunah Mosolman ho lam i lo thlir ang u. A hmasa berin, Mosolman kan tih hi sakhua pakhat ni mahse keini Kristian ho ang tho hian "kohhran" hran hran a awm ve a ni. Chungte zinga lian ber te pahnih chu Sunni leh Shia ho an ni. Khawvel a Mosolman ho zawng zawng zingah Sunni chu 80% vel an nia, 20% vel chu Shia an nia, a bak tlemte la bang chu Sufism, Ahmadiyya, Ibadi, Mahdavia tih te an ni. India ramah pawh Mosolman tlangpui chu Sunni an ni e.

Keini Kristian te pawh hman a Protestant leh Catholic ho an lo indo thin (The Thirty Years War, The Schmalkaldic War etc) ang tho khan Sunni leh Shia te pawh hman atangin an lo intibuai ve thin tawh a ni. Catholic leh Protestant ho in a pakhat zawk zawk Kristian diktak a nilo an/(kan) lo tih thin ang tho khan Sunni leh Shia te pawn a pakhat zawk Mosolman diktak a nilo an lo in ti ve thin tho a ni. An danglamna ve thung chu tunah chuan Kristian ho tumah kan in tih buai tawh (vak) loh laiin, an ni Sunni leh Shia erawh chu tunthleng hian an la in nel thei chiahlo a ni.

Enge Sunni leh Shia danna chu?

Mosolman te zawlnei zawng zawng zinga lar ber Prophet Muhammad-a chu kan hriat vek ka ring. A ma damlai kha chuan Mosolman ho rinna chu a inang vek a, hetia an inthen hran nachhan chu a boral chiah khan a ni. A ma aiawhtu tur leh Mosolman ho zawng zawng ho tur chuan Muhammad-a thianpa leh advisor ni mek Abu Bakr-a chu an ruat ta a. Heng te hi Sunni an rawn ni ta a, Sunni awmzia chu "An zawlnei dan bawhzawmtu" tihna a ni. Mahse Mosolman thenkhatten an zawlnei ai awhtu tur chu a ma chhungkua zinga mi ni ngei tur an lo ti ve tlat a, an zawlnei Mohammad-a cousin leh makpa ni kawp Ali bin Abu Talib-a chu an ruat ve thung. Hengte hi Shia an in tia, Shia awmzia chu "An zawlnei chhungkhat mi" tihna a ni.

Chuti chuan Sunni leh Shia ho chu an lo kal hrang ta a. A tir chuan an inthen hranna hi "politics" lam ni mahse, a hnu zelah Sunni ho hotute chu Shia ho in an rin miahloh leh Shia ho hotute chu Sunni in an rin miahloh avangin a hnu a an Sakhua chungchang a thu an rel ah te pawh khan an hman dan thenkhatte chu a lo dang chho zel ta a, chuvang chuan "Holy sites" an tih, hmun thianghlimte pawh a hran hran an lo nei ta zel a ni.

Shia ho hi a percentage a en chuan an tam berna ram chu Iran a nia, a dawt leh chu Iraq a ni. Bahrain, Azerbaijan, Yemen, Lebanon leh Kuwait ah te pawh hian Sunni ho nen a tehkhin chuan Shia ho hi an thahnem hle a ni.


Mahse an tam dan zawnga thlir ve thung chuan Iran dawta Shia ho tamna ber ram chu India leh Pakistan an ni ve thung. Kan ram ah hian Mosolman ho zingah Shia percentage chu tlem te nimahse Mosolman maktaduai 177 chuang an awm avangin khami percentage tlemte pawh kha an tam hle a ni.

Keini Mizo ten kan lo hriatthiam theih nan, kan National holiday pakhat Muharram hi kan hre vek a nga. Mosolman ho vangin kan chawl te kan ti liam mai a, kan ngaihtuahzui lem lova. Mahse he holiday hi Sunni leh Shia ho tan awmze hran a nei tlat a ni. Muharram chhunga ni sawmna hi “Ashura” an tia, hei hi Sunni ho chuan hriatrengna ni a tan an hmang. Enge an hriatreng a chu? No-a in lawng atanga ransa zawng zawng khawmuala a hruai leh Mosia in Aigupta ram atanga mipui ho a chhanchhuah chungchang kha a ni (Kan Old Testament chu a in ang nual ka tih tawh kha). "A day of respect and gratitude” ti in Sunni ho in he ni hi an hmang a, chutih lai in Shia ho ve thung chuan he ni hi "A day of mourning and sorrow" a tan an hmang daih bik. Hemi ni hian Shia ho hotu Hussein Ali-a (an zawlnei Muhammad-a tupa) chu Sunni ho hotu pakhat Yazid an a thah ni a nih vang a ni. Chuvangin an tuarpui zia lantir nan Shia thenkhatte phei chu hemi ni hian kawng zawh in an in hlap vak vak a, chemte ten an in zai thin, thisen tamtak a chhuah thlengin. Sunni te erawh chuan hetiang hi an ti ve ngailo.

Nih leh Sunni leh Shia ho hi an awmna zawng zawngah an in ti buai vek a mi?

Ti buai nang. Ram tamtak Mosolman tam na, entirnan Indonesia te, Tajikistan te angah hi chuan Sunni leh Shia angin an inthliar hrang velo tlangpui a, an inanlohna te chu engatanmah an ngailo. An buai berna hmun chu Middle East saw a nia, chu pawh "Salafist Wahhabism" vang a ni. Kum 1730 vel khan Middle East a Sunni Mosolman ho tan "Wahhabism movement" chu a lo piang a, he movement tum ber chu a ai a strict leh khirh leh zual (orthodox, ultraconservative, fundamentalist) a an sakhua siamthat a ni. Mizo te pawn "Gospel revival camp" kan neih ang hi a ni thei ber mai ang chu. Wahhabist ho hi Saudi Arabia, UAE leh Qatar ah an tam ber a, chuan Middle East hmun hran hranah pawh an awm nual bawk a ni (Researcher tamtak chuan Wahhabist ho hi Sunni emaw Shia an nilo an ti veleh tlat bawk: Sunni leh Shia atanga Wahhabi ho danna) Mahse tunah tak chuan Wahhabist ho hi Sunni anga pawm an ni a ni.

Wahhabist ho hi hmana Taliban in Afghanistan a Buddhist milim lar tak tak te an tih chhiat ang khan, hman atangin an sakhua chhunga Mosolman rinna kal dan diklo anga an ngaih te chu an lo ti chhe ve fo tawh thin a ni. Shia hotute thlan (grave/mausoleum) te pawh tamtak an tih chhiat bakah Shia ho hi "Apostate" (ringlo mi, mahni sakhua phatsantu) angin an ngai bawk. Thenkhat sawi dan chuan Wahabism movement atang hian a nia radical terrorist group tamtak, entirnan al-Qaeda, Taliban leh 9/11 a thlawhna hijack tu te kha an rawn chhuah an ti bawk. Tunah lah ISIS ho hi an lo ni leh bawk. Hman ni news lawkah pawh ISIS ho in Iraq a Shia ho mosque (an ni chuan Shia "temple" an ti ngei, Mosolman anga an ngaih loh avangin) tamtak an ti chhe lai thlalak leh video te pawh kan lo hmuh kha.



Heng Shia ho hmun thianghlim te an tih chhiat mai bakah Shia ho an man te tamtak pawh an that (public execution) bawk a nih kha. Chutiang khawpa extreme chu an ni e.

Tunah kan ram lam i lo thlir ve thung ang u.

British in min awp lai kha chuan Indian sub-continent (tuna India, Pakistan leh Bangladesh) a Sunni Mosolman te ve thung tan chuan kum 1860 vel khan "Deobandi movement" a lo thleng a. Deobandi revival movement ah hian Wahhabism influence a awm nual ti in researcher te chuan an ziak a ni. British ho atangin Independence kan neih khan India-Pakistan partition a lo awm a, Pakistan ram a lo pian theihna a tan a nawr nasa em em tu, All-India Muslim League political party hotu Muhammad Ali Jinnah pawh Shia a ni tlat. Mahse Sunni-majority Pakistan-ah Wahhabism influence a rawn awm nasat em avangin mipui ten Jinnah hi Shia a nih an pawm thei lova, Pakistan Supreme Court tak ngial pawn kum 1970 khan, "Jinnah chu Sunni a nilo, Shia a nilo, Mosolman a ni" tih thu a chhuah hial a lo ngai a ni.

Tun thleng hian Pakistan ah Sunni leh Shia ho hi an la intibuai a, an inneih ceremony te leh an mahni Masjid ve ve a an tawngtai lai te pawh an in bomb thu a rawn awm leh thin a ni. An group te pahnih hian hel pawl kan tih ang “militant group” hi an nei ve ve a, entirnan Sunni ho Lashkar-e-Jhangvi leh Shia ho Sipah-e-Muhammad te an ni. Tuna Pakistan chhunga al-Qaeda an la active tih thu kan lo chhiar leh thin te pawh hi Sunni majority ho awmna a ni tlangpui bawk. Pakistan a Sunni ho chu Shia ho nen chauh a nilova an buai, a tir a ka lo ziah lan tawh Mosolman ho Kohhran pakhat “Ahmadiyya” te pawh an ti duhdah hle thin a ni. Kum 1974 khan an National Assembly (Second Amendment to the Constitution of Pakistan) in official takin Ahmadiyya Mosolman ho chu Mosolman an niloh thu a lo puang bur tawh bawk! Han tehkhin nan, kan Mizoram sawrkarin Assembly House ah official takin Presbyterian emaw Baptist emaw Salvation ho chu Kristian an ni velo tih resolution a pass ang vel a ni!

India ve thungah chuan Kashmir ah leh Uttar Pradesh ah hian Sunni leh Shia ho intihbuai thu a awm ve zeuh zeuh thin a, mahse kan ram population hi 80% chu Hindu an nih vang pawh a ni maithei, chuti em em in an intibuai ngamlo ti ta i la, ka sawi sual ka ringlo. Kum 1992 a Hindu ruhkawl ho in Babri Masjid an tih chhiat lai a India ram hmun hran hrana Hindu leh Mosolman an intihbuai lai pawh khan Mizoram a Hindu leh Mosolman te chu Mizo tam zawk laka buaina an siam ngamloh avangin kalkawnga an in tawh pawn an in leichhuah khum mai mai an tih ang te pawh kha a ni mahna.

Thil pakhat interesting ka tih em em, newspaper vela kan hmuh vak ngailoh chu tun hnai election a BJP an rawn chak em em a “Muslim vote” an neih chungchang hi a ni. Han thlir zau deuh chuan "vote bank politics" an tih, Congress ho hmanrua pakhat, Mosolman ho in an vote nasat em em nachhan hi, tun election ah kha chuan Mosolman tamtakin development an duh avangin BJP an vote zawk an tia, hei pawh hi a dik thei tho. Mahse article thenkhat ka chhiar ah chuan India rama Mosolman ho BJP vote hi chu a tlangpui chu Shia an ni an rawn ti veleh. Sunni ho chuan Babri Masjid vang te leh Muzzaffarnagar a thil thleng vang te hian BJP chu an duhlo an la ti tlat. Nih pawh a ni maithei, tuna BJP party chhunga Mosolman lar ber leh an party Vice-President ni ngei mek Pu Mukhtar Abbas Naqvi a pawh hi Shia a ni tlat.

Middle East lamah i let leh tawh ang u.

Ti chuan tunah hian ISIS ho chuan Iraq an do nasa mek hle a, Iraq hi Shia majority ram a ni. Sawi tawh angin ISIS ho hi Sunni an ni. USA in Iraq a do hma khan Saddam Hussein a hi Iraq a dictator a nia, a ni hi Sunni a ni. A sual zia te newspaper leh website hran hran ah te pawh kan lo chhiar thin maithei, mahse a tam zawk hi chu "western propaganda" ti ta i la ka sawi sual lovang. WMD (Weapon of Mass Destruction) pawh tun thleng hian engmah an la hmuhloh hi.

Saddam-a hi sakhaw lama a rinna chu a moderate hle a, mahse Sunni a nih avangin Wahhabist ho (Saudi, UAE, etc) ho hian an tan hle a ni. Kum 1979 khan Iran ah “cultural revolution” lo thlengin Grand Ayatollah Ruhollah Khomeini chu Iran mipui (Shia) ten zui in Iran a lo lal thin Pahlavi dynasty chu an pawt thla ta a, hetia Iran-a Shia ho an rawn lal ta em em hi Saudi leh hmundanga Sunni (Wahhabist) ho tamna ram te chu an hlauthawng tan hle a ni. Saddam-a leh a officer dangte chu Sunni nimahsela Iraq hi Shia ho tam zawkna ram a nih avangin an ramah pawh buaina a rawn chhuak tan ta a. Iraq leh Iran chuan an “diplomatic ties” ti tawp ve ve in indo tur chuan an in puahchah a, kum 1980 atanga 1988 thleng an indo hial ta a nih kha. Doordarshan news vela an indo thu lo hmu ve phak ka ni ve ngei bawk :)

He Iraq leh Iran indona ah hian Gulf ram te, a bikin Saudi, UAE leh Kuwait te chuan Iraq an tanpui nasa hle a, chuan silai leh hmanrua te chu Soviet Union in a pe bawk a ni. Chu mai bakah America ram leh Europe ram hran hrante pawh in Saddam-a hi sum lamah an lo tanpui ve bawk a ni khatih lai khan. Iran erawh chuan North Korea atangin silai leh hmanrua dang a dawng ve thung. Kum 1980 khan Saddam-an Iran a han do ve ringawt kha chu a ti sual ve hle chu a tih theih ang.

Support tha tak (Gulf ram ho, Soviet Union, USA leh adangte) Saddam’an a neih avang leh Iran ho sipai an tlem hle avangin awlsam deuhva hneh theih a rin kha, kum 2 hnu lekah Iran ho sipai chu a let chuangin an rawn punga, an ram a Iraq in a rawn awp zawng zawng chu a chhuhsak leh vek a, Iraq sipai ho chu tlawmin an ram lamah an tlanchhe leh ta a. Kum 1982 atanga an indo tawp 1988 thleng kha chu Iran lam zawk zamah offensive ah awmin Iraq zu awp tumin an do char char daih a nih kha! Saddam-a buaina em chu Iran sipai mai bakah a ma ram ngei a Shia ho te leh Iraq chhim lama Kurd ho Kurdistan Democratic Party leh Patriotic Union of Kurdistan ten a rual a an beih vang a ni.

Tu te nge Kurd ho chu? Nakin deuhvah Kurd ho lam chu ka rawn sawi ang. An ni hi ka ngaisang angreng khawp mai :) Tunah erawh chuan Kuwait ho lam hi i lo thlir leh phawt ang u.

Sawi tawh angin, Iraq leh Iran indo lai khan Iraq tanpuitu zinga mi ram pakhat chu Kuwait a ni a, kum 1988 a an indo zawh khan Iraq chuan Kuwait atanga pawisa a puk (US dollar vaibelchhetak 17 lai) chu ngaidam turin a dil a. Achhanchu 1988 a Iraq an tlawm hnu khan Iraq dinhmun a chhe hle a, a lo support thin tu te Saudi, UAE tih ten an hlat a, chu mai bakah West lam (America leh UK) atangin sanction a la dawng zui a, a vai in US dollar vaibelchhetak 60 lai ram hran hran atangin a ba a ni.

Kuwait chuan Iraq hnena pawisa a puk tir chu a theihnghilh dawnloh thu a rawn sawi a, chutia Middle East a Sunni leh Shia ram ho an intih buai lai chuan Saddam-a chuan a ma Sunni pui ngei Kuwait ram chu August ni 2, 1990 khan a va do ta thut a ni. Hetia a do nachhan dangte chu Kuwait ah hian oil a tam vang leh Kuwait in Iraq oil thenkhat a ru anga a puh vang te leh hman atanga ramri chungchang a thubuai an lo neih tawh vang te pawh a ni bawk. Ni hnih chhung lekin Iraq chuan Kuwait chu a awp mai a, chumi zawh US ho an rawn in rawlh ve ta a.

Saddam-a do let tur chuan America ram chuan “Coalition Force” a din a, hetah hian ram 34 hial an tel a ni. A langsar zual te chu US, UK, France, Argentina, Australia, Italy tih te ho an nia, chuan Middle East a Saddam-a duhlo em em te, Mosolman ho ram ngei Egypt, Saudi Arabia, Syria, Bahrain, Oman, Qatar, Turkey tih te ho an ni bawk (Hriat ve mai mai a tan, he Coalition Force ah hian Pakistan leh Bangladesh te pawh an lo tel ve, hehehe).

Saddam-a hi a huai in a fing khawp mai a, Kuwait a lak hnu hian Saudi Arabia leh Israel chu rocket in a bomb leh ta a ni. Saudi Arabia a do nachhan chu an pawisa a bat chungchang vang te leh Saudi-USA relationship a that vang a ni. Thekhat sawi dan chuan Saddam’an Saudi Arabia a dona chhan leh pakhat chu Iran an rawn inrawlh loh nan an tia, dik pawh a dik thei tho, nichin a Wahhabist tamna ram Saudi Arabia in Shia tamna ram Iran an duhloh thu ka lo ziah tawh kha. Kuwait a Saddam-a buai lai khan Iran in Iraq lo do leh ta thut se chu Saddam-a pawl te chu an che chhe viau ang. Mahse Saddam-a chuan Saudi ho hi Iran in a haw em em tih a hre ran a.

Chuan Israel ram Saddam’an a do ve leh nachhan chu, hman atanga intihbuaina an lo neih tawh mai bakah hetia Middle East ram hran hran ten a mah an hua tih a hriat avang hian an hmelma (common enemy) Israel a do chuan heng ramte hian amah an do let ve a rinloh vang a ni.

A tactical tiah tiah khawp mai! Chess game a strategy bawn deuhva khel ang vel a ni.

Nimahsela a lo ring sual hle mai.

US lam te hi an lo fing daih zawk a. Chutia Israel a bomb tak chuan, US (leh Netherlands) te chuan Patriot Missile system chu Israel an pe vat a, Saddam-a missile tamtak lo kap thla turin. He Patriot Missile Defense System hi tun hnai a Israel leh Palestine intihbuaina a Israel ho missile defense system an tih “Iron Dome” in Hamas ho rocket tamtak a kap thla ang em em kha chuan a hlawhtling lova, mahse rocket kah thlak chu a nei ve nual a ni.

Israel ho lah an thinrim tawh hle. Tum khat pawh an commando ho helicopter ah an thu hman vek tawh Saddam-a zu do let turin. Mahse Israel an rawn inrawlh ve vaih chuan Coalition Force a Mosolman ram tamtak tel ve te hian Iraq an do dawnlo tih US chuan a hre ran mai a, vawi tamtak pawh US hotute leh Israel hotute chu phone ah an in bia a, engtin mah ti letlo turin an ngen nasa hle a ni.

Chuti chuan Israel chuan a lo dawh ta zel a, chuvangin Coalition Force chu a keh darh ta lova, USA, UK, Saudi Arabia, France, Egypt, Syria, Qatar leh Coalition Force member dangte tangkhawm chuan Saddam-a chu an do let ta a, kan lo hriat thenkhatte Operation Desert Storm, Operation Granby, Operation Friction leh Opération Daguet vang te chuan Iraq chu March ni 3, 1991 khan a tlawm leh ta a ni.

Gulf War a zawh khan Middle East ah relationship tamtak a inthlak ta a. Jordan ram chuan Coalition Force an zawm loh avangin Saudi te leh ram dangte nen an in hmu thiamlo hle a ni. Jordan ramah hian Palestinian ho hi 60% vel an nia, Kuwait ah an ram mi tamtak hnathawk in an awm a, hengte hi Kuwait a Arab hoten an lo tiduhdah hle thin a, chuvangin Saddam an Kuwait a va awp kha chu an lo lawm hle a ni. Chuvangin Jordan Lal chuan Saddam chu a do ve ngamlo ta a ni, a ma mite ngaihdan a nih dawnloh avangin. Chutiang bawkin Saddam’an Israel a do avangin Palestine rama Palestinian leh PLO ho an hlim hle a, chuvangin Saddam-a hi Mosolman ram dangten an lo do let hi an ngaihdan a nilo hle bawk a ni.

Kan hriat theuh angin March ni 20, 2003 khan US chuan Iraq WMD (Weapon of Mass Destruction) a nei anga a puh avangin a zu do leh ta a, helam hi chu sawi hnem lo mai i la. December ni 15, 2011 thleng khan an awp a ni. Ti chuan US sipai ho an chhuah atanga Iraq a thil thleng i lo thlir leh ang u.

Hun rei tak Saddam-a leh a ma Ba’ath Party ten Iraq a ro an lo rel hnu chuan tuna Iraq-a official tak a roreltu ni mekte chu Shia ho an ni ta a, a hma zawnga Saddam-a lal lai a Sunni ho in Shia majority an tihduhdah kha inthlakin tunah chuan Shia ho in Sunni ho lakah phuba an rawn la ve ti ta i la, a dik ve tho ang. Chuvangin Sunni hel pawl hran hranin tuna Iraq sawrkar chu an rawn do ta a, chung zinga tunlai a sawi hlawh ber chu ISIS ho hi an ni.

Chungte chu tu te nge an nih?

ISIS (The Islamic State of Iraq and Syria) emaw ISIL (The Islamic State of Iraq and the Levant) te hi, tunah chuan IS (The Islamic State) tih tawp in an in ko tawh a, an ni hi Wahhabist Sunni ruhkawl ho an nia, he group hi a rawn pian tirh khan an hotupa Abu Musab al-Zarqawi chuan Osama bin Laden leh al-Qaeda a ngaisang hle a ni. Mahse hun a kal zel a, an hotute chu thihna avangin an inthlak zel a, an group hming te leh an “ideology” te pawh a in thlak fova, tunah tak hi chuan an hotu ber chu Abu Bakr al-Baghdadi ni in hman ni lawk pawh khan “Caliphate”a rawn puan ve rup kha. Caliphate awmzia chu Mosolman ho ram tihna a nia, hemi ram a Lal (Caliph) hi khawvel a Mosolman ho zawng zawngte hotu tur tihna a ni.

IS ho chet dan te hi a extreme hle avangin al-Qaeda ho tak ngial pawn em em a tiin an inzawmna an ti tawp a, tunah te chuan an in bei hial a ni e. Kan naupan lai a fiamthu, “Pa pakhat pawh kha a sual lutuk a, Setana tak ngial pawn em em a a ti” tih te pawh kha min hriatchhuah tir :)

IS tih tawpa an in koh hma khan ISIS/ISIL an in tihna chhan chu he group hian a rualin Iraq leh Syria a roreltute a do ve ve vang a ni. Sawi tawh angin, tuna Iraq a rorel mek te chu Shia an ni tawh a, chutiang bawkin Syria a rorel mek te, al-Assad te chhungkua hi Alawi an ni bawk a ni. Alawi ho chu Shia atanga kohhran pem hrang leh an ni. Alawi ho chu mithenkhatin Sufism/mysticism an tih ang hi an nia, mahse Shia ho nen thurin inang an nei hnem hle a ni. Sunni ruhkawl ho chuan Shia ho an huat ai hian Alawi ho hi an haw leh zual bawk a, chuvangin Iran chuan Alawi ho hi Shia angah pawh lo ngai chiahlo mahse Sunni ho ai chuan an inan zawk avangin Syria ram chu Iran in a support nasa hle a ni.

IS hovin “Caliphate” tih a an rawn puang kha chu news lamahte pawh a lang nasa hle a, a hnuai a map te hi a ni e an ram anga an puan chu.


Hemi an rawn puan tum khan kan ram India a news leh discussion forum/comment section te leh Mizo FB group hran hrana rawn comment tu te an rawn hlauthawng nual a, kha kha chu tlem in a nuihzathlak deuh. Middle East a thil awmzia tlema hriat deuh chuan he “Caliphate” hi thil nuihzathlak bak a nilo. India ram 80% Hindu awmna te hian he thil hi an thlen tir dawnlo hrim hrim. Thenawm Nepal, Hindu ho Kingdom an tih ah pawh a thleng theilo. Spain ah pawh a thleng thei nang. China ah phei te chuan tun a Mosolman ho “ramzan” neih zawh chiah chu an ram a Mosolmon hote chu an “fast” ve a phallo a rawn tih bur kha. China a Uighur Mosolman ho chu an dinhmun a hrehawm hle a, chutiang bawkin kan thenawm Burma ah lah Rohingya Mosolman hote chu Burma Buddhist hoten an do nasa hle bawk a ni.

Hetiang ram hla deuh deuh pawh en a ngailo. An awmna ram ringawt va thlir pawn, hetia “Caliphate” an rawn puang chiah chu Middle East ram hran hrante leh Sunni ho hotute tak ngial pawn an pawm theihloh thu an ziak, in duh chuan hetah te, hetah te, hetah te, hetah te leh hetah te hian in lo chhiar ve dawn nia.

Chumi mai bakah Iran in an Commando, khawvel a Special Force a bawn pawl an tih Quds Force chu Iraq sawrkar tanpui turin a thawn nghal a nih kha. Iran hian hetiang hi a thleng tir dawnlo reng reng, chu bakah Iraq leh Syria a Sunni nilo Mosolman pawl dangte pawn an pawm dawnlo. Sunni ho zingah ngei pawh a tir a ka sawi tawh ang khan al-Qaeda ho nen pawh IS ho hi an indo mek a, chu bakah Kurd ho hian an pawm dawnlo bawk. Theih tawpin Kurd ho hian IS te hi an do let dawn tih hi chu hriat tur.

Awle, a tawp nan Kurd ho lam i lo thlir ve ang u.

Kurd ho hi a hmasa berin Arab an nilo a ni. Middle East a Indo-European ethnic group pakhat ve mai, tuna mahni ram (official taka) neilo an ni a ni. An tawng te pawh hi Arabic ai mah in Persian nen a inang zawk a, an vai in Kurd ho hi maktaduai 30 vel an ni a ni. An tam berna ram te chu Iraq, Iran, Syria leh Turkey te ni in, an awmkhawmna lai ram hi “Kurdistan” (Kurd ho ram) an tia, he hmun hian tuna ka rawn sawi lan tawh te Iraq, Iran, Syria leh Turkey a hmun tamtak a huam a ni. Chuvang pawh chuan chung ram te nen chuan tun thlengin an la inti buai fo a ni. Kan ram nen a ka tehkhin theih dan ber chu tuna “Nagalim” (Greater Nagaland) kan tih ang vel hi a ni an dinhmun chu.

Kurdistan hi official takin ram anga pawm a nilo na a, mahse an mahni area chhungah te chuan ram pangngai ang thlapin democratically elected parliament te pawh an nei a ni. Chu mai bakah Iraq chhunga Iraqi Kurdistan area hi chu official taka Iraq chhunga region pakhat angin tun Iraq sawrkar mek hi chuan a pawm a, an area chhunga thil thleng leh rolrel danah te pawh a inrawlh lo a ni.


A tir a ka lo ziah tawh, “Kurd ho hi chu ka ngaisang angreng viau” ka tihna chhan chu Kurd ho hian “hnam feeling” an nei nasa hle a, Kurd ho hi a tlangpui chu Sunni Mosolman ni mahsela Shia Mosolman, Alevi Mosolman, Kristian, Yazidis sakhua, Zoroastrian hote mai bakah Juda hote tak ngial pawh Kurd zingah hian an awm nual a ni. An vai hian tlangnel taka khawsa dun an nia, Middle East a hmundang angin an inti buai ve ngai miahlo a ni.

Kurd ho zinga Sunni Mosolman hotu pakhat Sheikh Mohammed Mashouq al-Khaznawi-a pawh Syria sipai ten an thah hma khan, huaisen takin, “A hmasa berin Kurd ka nia, chumi zawh Mosolman ka ni chauh” a tih ngei kha. Hetiang rilru pu hi Middle East ah chuan an tlem hle a, an sakhuana hi dah hmasa phawt an ni tlangpui a ni. Hei vang pawh hian a nia Kurd Sunni Mosolman te chuan nasa takin IS (Sunni ruhkawl) ho chu an do let. Kurd ho an awm chhung chuan IS ho hi an rawn lal dawnlo reng reng tih hriat a pawimawh. Sakhua a inthliar hranna hian Kurd ho hi a tih buai veloh avang hian hneh mai mai theih an nilo.

Kurd ho dangdai lehna pakhat chu an thenawmte zawng zawngin Israel an huat laiin an ni chuan Israel an tan hle a ni. Chutiang bawkin Israel hian Kurd ho ram “Kurdistan” an tih chu official taka lo recognize turin ram hran hran a nawr nasa hle bawk a ni.

Ka article hi a sei dawn em avangin a dang chu sawi ta lo mai i la, entirnan tunah te hian Israel chuan Gaza a Palestine ho Hamas vangin a do nasa mek hle a, hetah te hian khawvel pumpui chuan kawng zawh ten an protest a, mahse engatinge Middle East a Mosolman ram te sawn chuti em em in an sawisel ve loh? Engvangin nge an ngawih? Chhiar chhiar chuan chhan tamtak a awm a, entirnan Israel ho hmelma pakhat hel pawl kan hriat lar em em Hezbollah te pawh tun hnai ah chauh natinge Israel in Gaza do tawp turin an rawn tih ve chauh? Achhanchu hel pawl ni ve ve leh Israel hmelma ni ve ve mahse Hamas leh Hezbollah ho hi an in ngeih hleinem. A hmasa berin Hamas ho hi Palestinian Sunni Mosolman an nia, Hezbollah ho hi chu Lebanon Shia Mosolman an ni. Chu bakah Syria a buaina ah Hezbollah ho hian al-Assad a te an tan lai in Hamas chuan lehlam (Free Syrian Army leh Islamic Front ho) a lo tan daih a ni.

Chutiang a buai nuai chu a ni e saw lai hmun pumpui saw. Khaikhawm nan heti hian kan ti teh ang. A tlangpui in Sunni leh Shia ho an in hua. Iran leh Shia hel pawl Hezbollah ten Syria a al-Assad a te an tan lai in Hamas leh Saudi a Sunni Wahhabist ho chuan lehlam an tan. Egypt ah lah General Sisi a Muslim Brotherhood te nen an indo lai in Gulf ram te chuan amah an tan leh si. Shia hmunpui Iran in Israel a huat vanga Hamas a tan lai in Shia hel pawl dangten Hamas an tan lo. Egypt a General Sisi a do mek tu Muslim Brotherhood te US in a tan lai in Muslim Brotherhood te pawl Hamas chuan US a haw leh lawi si. Chutih lai in Kurd ho hi Sunni sawrkar tam takin an tan laiin an ni hian Israel an tan leh bawk si. al-Qaeda hian tuna Iraq a Shia ho sawrkar a do mek lai hian Iraq do ve mek tu IS te nen an indo leh bawk si. Saudi leh Gulf State te lah an pawl tamtak support mek te chu US nen in do lai in an ni chu US te nen an in tan leh bawk si. Buai tak a ni, buai tak...

A tawp tak tak nan, he link te hi in lo en ve dawn nia, heng buaina tlangpui in hriatthiam duh chuan.  Chuan heta map 40 te pawh hi an tangkai ve reuh lutuk. Washington Post a relationship diagram an rawn ziah pawh hian a sawi hnem hle a ni:


Chhiar tui u aw. Helai thleng thleng in lo chhiar chuan ka lawm hle e. Cheers. Thuthlengs.



7 comments:

Dini Chongte said...

ava mak neih nuaih tak ve oo...ka chhiar thui tolh2 a ka buai tolh2...not to jump to conclusions, mahse Muslim ho hi chuan buaina chu an va siam hnem ve tak...an sakhua hi an atchilh ve em bok a ni...huiz..ka rilru an ti hah...:D

Shahnaz Kimi said...

Well done….this is one of your best post to bring the full picture. My office room mate is Palestinian Christian whose parents were driven out of home when Israel was created/ imposed on the land that people lived for years. Their land was bulldozed and hence had to flee Palestine. I hope you shortened this story and is published in Mizo newspaper. Proud of you mate.

Unknown said...

Ngaihnawm mep mep ve le...Inhaw lo sela chu an indo lo mai tur...lolzzz....I blog post zarah thiante zingah inti hre tawkin han sawi chhawng ve leh i la, min va ngaisang leh dawn tak...:P :P

Anonymous said...

A bengvar thlak hle mai. Hetiang post ka lo zawn mek laiin kan tawng in chhiar tur a lo awm a. A tha hle mai.

linda said...

A va buaiin a va ngaihnom em!tui takin kan chhiar zoh thrak chuh😊

benjamin rualthanzauva said...

A conclusion hi ka chhiar a rilru hman deuh hlek chu a ngai a nih hi

benjamin rualthanzauva said...

Chuan Kelsa atanga hian engtin nge SawhChhiar hi an siam ang:) Helamah chuan beef ,chicken leh camel Haleem thleng in a awm.